Bitkilerde Dormansi Nedir?
Doğada bitkiler, hayatta kalabilmek için çevresel koşullara uyum sağlamak zorundadır. Kışın soğuk hava, yazın aşırı kuraklık veya diğer olumsuz çevresel faktörler, bitkilerin büyüme süreçlerini yavaşlatmasını veya tamamen durdurmasını gerektirebilir. Bu süreç dormansi olarak adlandırılır. Dormansi, bitkilerin zorlu çevresel koşullarda hayatta kalmasını sağlayan doğal bir mekanizmadır.
Dormansi Türleri Nelerdir?
Uyku hali, bitkinin genetik yapısına ve çevre koşullarına bağlı olarak farklı şekillerde ortaya çıkabilir. Genel olarak iki ana gruba ayrılır: Zorunlu uyku hali ve çevresel (isteğe bağlı) uyku hali:
- Zorunlu Uyku Hali: Bitkinin belirli bir süre büyümesini durdurmasını gerektiren biyolojik bir zorunluluktur. Örneğin elma ve şeftali gibi bazı meyve ağaçları soğuk kış aylarında belirli bir süre dinlenme dönemine girerler. Bu süreci tamamlamadan tekrar büyümeye başlayamazlar. anlamlı bir şekilde çevir
- Çevresel (İsteğe Bağlı) Uyku Hali: Bitki uygun olmayan çevre koşulları nedeniyle büyümeyi durdurur, ancak uygun koşullar sağlandığında hızla tekrar büyümeye başlayabilir. Örneğin kurak bölgelerde yetişen bazı bitkiler su olmadığında uyku haline girer ve ilk yağmurlar geldiğinde tekrar büyümeye başlar.
Dormansiye Neden Olan Faktörler
Bitkilerde uyku hali (dormansi), büyümenin ve gelişmenin geçici olarak durduğu bir durum. Bu mekanizma, olumsuz etkenlerin uyum sağlamasına yardımcı olur. Dormansiyenin nedeni olan faktörler iki başlık altında incelenir:
1. Çevresel Faktörler
ORTAM KÜLTÜRLERİ
- Düşük sıcaklıklar: Özellikle kış aylarında birçok bitki, soğuk strese karşı kendini koruyabilmek için dinlenmeye girer.
- Yüksek sıcaklıklar: Aşırı sıcaklık ve kuraklık koşulları, su kaybının engellenmesi amacıyla büyümenin mevcut olmasına neden olabilir.
Gün Uzunluğu (Fotoperiyot)
Günlerdeki değişiklikler, özellikle sonbahar aylarında, bitkilerde dormansiye neden olabilir. Uzun gün çiçekleri, günler kısaldığında; kısa gün çiçekleri, günler uzadığında dormansiye girebilir.
Su ve Nem Eksikliği (Kuraklık Dormansisi)
Su eksikliği, metabolizma metabolizmasını yavaşlatarak dinlenmeye geçmesine neden olur. Kurak bitkilerde yaşayan bazı bitkiler, yağmur yağana kadar Dormansi halinde kalır.
Besin Eksikliği
Toprakta azot, fosfor gibi temel besin maddelerinin eksikliği, besin Dormansiye eklenmesine yol açılabilir.
- Hipoksik Eksiklik
Su baskını veya ağır toprak yapısı nedeniyle köklerde oksijen olmaması durumunda, bitkiler yurtlara erişebilir.
2. Fizyolojik (İçsel) Faktörler
Hormon Dengesi
Bitki hormonları, dormasinin başlangıcında ve sona ermesinde önemli bir rol oynar:- Absisik Asit (ABA): Dormansiye neden olan ana hormondur, büyümeyi baskılar.
- Giberellin (GA): Dormansiyi kıran ve büyümeyi teşvik eden hormondur.
- Sitokinin ve Oksin: Bitkinin Dormansiden dağılımını sağlar.
Genetik Yapı: Bazı bitkiler, belirli dönemlerde, uykuya girecek şekilde genetik olarak programlanmıştır.
Büyüme Noktalarının Korunması: Dormansi, özellikle çok yıllık bitkilerde önemli bir tanesidir. Bu dönemde, tomurcuk gelişimi belirli hormonlar tarafından baskılanır, büyüme geçici olarak durur ve olumsuz iklim koşullarına karşı korunur.
Bitkilerde Dormansiden Çıkış Süreci
Çevresel koşullar elverişli hale geldiğinde, bitkiler kademeli olarak dormansiden çıkar ve aktif büyümeye devam eder. Bitkilerin uyanışı olarak adlandırılan bu süreç, çeşitli temel faktörler ve fizyolojik değişimlerle gerçekleşir.
Dormansinin Sonlanmasını Sağlayan Çevresel Faktörler
Bitkiler, dormansiden çıkacakları zamanı belirlemek için dış çevreden gelen sinyallere güvenir. En önemli faktörler şunlardır:
- Artan Sıcaklık: Ilıman bölgelerde yetişen bitkiler için sıcak havaların başlaması, kış dormansisinin sona erdiğini gösterir.
- Gün Işığının Uzaması: Pek çok bitki, ilkbaharda günlerin uzamasıyla büyümeye başlar.
- Artan Nem Miktarı: Kuraklık nedeniyle dormansiye giren bitkiler için yağışlar veya yüksek nem seviyeleri uyanmayı tetikleyebilir.
- Soğuklanma Süresinin Tamamlanması: Bazı bitkiler, büyümeye başlamadan önce belirli bir süre soğuğa maruz kalmaya ihtiyaç duyar. Bu mekanizma, dormansinin çok erken kırılmasını önler.
Büyümeyi Tetikleyen Hormonal Değişimler
Dormansi sona erdiğinde, bitkinin iç hormon dengesi değişir:
- Giberellin (GA) Seviyesi Artar: Hücre uzamasını teşvik eder, tomurcukların açılmasını ve tohumların çimlenmesini sağlar.
- Absisik Asit (ABA) Seviyesi Düşer: ABA, büyümeyi baskıladığı için seviyesinin azalması dormansinin sona ermesine olanak tanır.
- Sitokinin ve Oksin Seviyesi Yükselir: Kök ve sürgün büyümesini teşvik eder, yeni doku gelişimini destekler.
Tomurcuk Şişmesi ve Yaprakların Açılması
- Dormant haldeki tomurcuklar, içsel aktivitenin artmasıyla şişmeye başlar.
- Koruyucu tomurcuk pulları açılır ve yeni yapraklar ortaya çıkar.
- Ağaçlarda öz su akışı artar, gelişmekte olan dokulara besin taşınmasını sağlar.
Kök Sisteminin Yeniden Aktif Hale Gelmesi
- Kökler, yeni büyümeyi desteklemek için su ve besin alımına yeniden başlar.
- Çok yıllık bitkilerde depolanan karbonhidratlar, erken sürgün gelişimini desteklemek için kullanılır.